گاه شمار جلالی

از آن جا که در درس دوازده بخوانیم با خدمات دو تن از دانشمندان بزرگ ایرانی آشنا می شویم ( خواجه نصیر توسی و خواجه نظام الملک توسی ) ، و همچنین با عنوان تقویم جلالی که به همّت حکیم خیّام نیشابوری و جمعی از دانشمندان ایرانی تهیّه شده است ؛ و جذابیّت موضوع تصمیم گرفتم تا اطلاعاتی را در این زمینه در اختیار عزیزان اتاق درس یاسین قرار بدهم . امیدوارم برایتان جالب باشد .

گاه‌شماری جلالی، دقیق‌ترین تقویم هماهنگ با سال اعتدالی و مبنای گاهشماری ایرانی از قرن پنجم خورشیدی بدین سو است.

تاریخچه و ویژگی‌ها

گاه‌شماری جلالی در راستای اصلاح و محاسبه دقیق گاهشماری ایرانی و درپی گاه‌شماری یزدگردی بوجود آمد. بی توجهی به اجرای کبیسه گیری گاهشماری یزدگردی از سال ۳۷۵ یزدگردی (۱۰۰۶ میلادی) تا اوایل دوران جلال‌الدوله ملک‌شاه سلجوقی موجب شده بود، نوروز هجده روز نسبت به زمان واقعی جابجا شود. و اعتدال بهاری بجای اول فروردین با نوزدهم فرردین منطبق شود. از این رو با حذف هجده روز آغاز فروردین و اعمال آن بعنوان کبیسه در پایان سال ۴۴۷ یزدگردی و قرار گرفتن موقعیت ورود خورشید به نقطه اعتدال بهاری در سرآغاز سال، گاهشماری جلالی شکل گرفت.^[۱] گاهشماری جلالی را در هماهنگی با سال اعتدالی دقیق‌ترین گاهشماری جهان دانسته‌اند. در برابر تقویم اروپایی که در هر ۳۳۲۰ سال یک روز خطا دارد.^[۲]، گاهشماری جلالی در هر ۱۰ هزار سال یک ثانیه خطا دارد.

گاهشماری جلالی توسط عده‌ای از ریاضی دانان ایرانی از جمله ابوالفتح عبدالرحمان منصور خازنی، ابومظفر اسفزاری، ابوعباس لوکری، محمد بن احمد معموری، میمون بن نجیب واسطی، ابن کوشک بیهقی مباهی و در رأس آنان حکیم عمر خیام در ۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری تدوین شد.^[۳] کار تدوین این تقویم در دورهٔ جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی با فرمان خواجه نظام‌الملک^[۱] و محل رصد آن شهرهای اصفهان (پایتخت سلجوقیان)، ری و نیشابور ذکر شده‌است.^[۴]

گاهشماری جلالی تا پیش از مشروطه در ایران رسمیت نداشت و با تغییراتی از جمله در مبدأ و اسامی و طول ماهها در قالب تقویم هجری شمسی برجی از سال ۱۳۲۹ هجری قمری برابر با ۱۲۸۹ هجری خورشیدی در ایران به کار رفته و سپس با تغییراتی در قالب تقویم هجری شمسی در سال ۱۳۰۴ خورشیدی کلیات آن به همراه نامهای فارسی برای ماهها و تعدیل طول ماهها به تصویب مجلس شورای ملی گاه‌شماری رسمی ایران شد. گاهشماری ایران و گاهشماری افغانستان بر پایه گاهشماری جلالی ساخته شده‌اند ولی هم درازای ماه‌هایشان و هم آغاز تاریخشان با گاهشماری جلالی دگرگونی دارد.

مبدأ گاه‌شماری جلالی، سال جلوس ملکشاه بر تخت سلطنت و سرآغاز آن جمعه، اول فروردین سال نخستین جلالی (۴۵۸ هجری خورشیدی)، برابر نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری قراردادی (دهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری هلالی) و مطابق با ۱۵ مارس ۱۰۷۹ میلادی جولیانی (۲۱ مارس ۱۰۷۹ میلادی گرگوری) بود که تفاضل آن با تقویم هجری خورشیدی ۴۵۷ سال می‌باشد. در این گاهشماری روز اول سال طوری تنظیم شده‌است که با برابری بهاری همگام شود و در پایان سال‌ها ۳۶۵ یا ۳۶۶ روز دارند.

نوروز یا سرآغاز سال جلالی، روزی است که خورشید تا زمان عبور از نصف‌النهار محل (ظهرهنگام) به نقطه اعتدال بهاری رسیده باشد.^[۵]

طبق تقویم‌های استخراج شده، طول ماه‌های آن مانند گاه‌شماری یزدگردی ۳۰روزه با ۵روز افزوده و ماه‌ها با همان اسامی (فروردین تا اسفند^[۶] با پسوند جلالی یا سلطانی) و روزها با عددشماری بوده‌است.^[۷] اما طبق بعضی نظرها برای ماه‌ها و روزها، نام‌هایی جدید نیز ذکر شده‌است.^[۸] و یا طول ماه‌ها براساس توقف نسبی خورشید در برج‌ها بین ۲۹ تا ۳۲ روزه نیز دانسته شده‌است که از مشخصه‌های گاه‌شماری هجری خورشیدی برجی بدست آمده از جلالی نیز می‌باشد.^[۱]

کبیسه‌گیری گاه‌شماری جلالی در برابرسازی ماه‌های سال با حرکت واقعی خورشید در منطقه‌البروج و نیز محاسبه سال و تطبیق سرآغاز آن با نقطه اعتدالی، در مقایسه با سایر گاه‌شماری‌های خورشیدی، از جمله گاه‌شماری میلادی به‌مراتب دقیقتر است. چراکه تقویم جلالی علاوه بر کبیسه‌های معمول چهارساله از کبیسه پنج ساله نیز بهره می‌برد. درباره روش کبیسه گیری جلالی نظرهای متفاوتی وجود دارد و بیشتر عقیده بر این است که در آغاز امر روشی خاص اعمال نشده^[۷] و سال‌های کبیسه در آن مانند تقویم رسمی کنونی ایران ثابت نبوده و کبیسه کردن مطابق با نتایج رصد سالانه بوده‌است.^[۹]

طبق کبیسه‌های پیشنهاد شده از جمله زیج ایلخانی تقویم جلالی دارای یکدوره ۱۲۸ ساله با جمعا ۳۱ روز کبیسه‌است.^[۷] هر دوره کبیسه گیری ۱۲۸ ساله شامل یک زیرْدورهٔ ۲۹ ساله و سه زیردوره ۳۳ ساله‌است. که هر زیرْدوره یک کبیسه با فاصله پنج ساله در آغاز، پیش از کبیسه‌های چهارساله دارد. با این شیوه کبیسه گیری، سال جلالی ۳۶۵٬۲۴۲۱۸۷۵ روز و میزان دقت آن یک روز در هر ۸۸٬۵۷۴ سال می‌باشد.^[۱۰] و در کبیسه گیری پیشنهادی ذبیح بهروز دوره بزرگ ۲۸۲۰ ساله وجود دارد که مورد توجه احمد بیرشک نیز قرار گرفته‌است. در طی این دوره بزرگ ساعت تحویل سال تکرار می‌شود. و شامل ۲۲ دوره ۱۲۸ ساله سابق بعلاوه یک کبیسه چهارسالی است. درنتیجه دوره بزرگ یک زیردوره ۳۷ ساله در انتها دارد. در این شیوه سال خورشیدی ۳۶۵٬۲۴۲۱۹۸۵۸ روز و میزان دقت آن یک روز در هر ۴٬۷۶۱٬۹۰۵ سال می‌باشد. که شیوه اخیر دقیقترین کبیسه گیری سال خورشیدی می‌باشد.^[۱۱]

تقویم ایرانی

تقویم ایرانی برگرفته از گاهشماری جلالی به طور رسمی در ایران و نواحی مجاور آن استفاده می‌شود. یک تقویم خورشیدی است که به دقت از فصل‌های نجومی تبعیت می‌کند، بنابراین به دانستن زمان دقیق اعتدال بهاری نیاز داریم.

قوانین این تقویم ساده‌اند. سالها ۱۲ ماه دارند که از هجرت پیامبر از مکه به مدینه در سال ۶۲۲ بعد از میلاد شروع شده‌اند. یک سال جلالی در اولین روز بهار نجومی و یا در روز بعد از آن که به ترتیب منطبق با این است که لحظه اعتدالی قبل یا بعد از ظهر حقیقی به وقت تهران (تقریبا حدود ۱۲:۰۷) اتفاق بیفتد، شروع می‌شود. در۶ ماه اول سال همه ماهها۳۱ روز و در ۶ ماه دوم در یک سال کبیسه همه ۳۰ روز دارند. در سالهای معمولی(غیر کبیسه) آخرین ماه سال ۲۹ روزه‌است. بنابراین هر فصل با ۳ ماه متوالی منطبق است.

انتظار می‌رود که تقریبا هر چهار سال در تقویم ایرانی یک سال کبیسه باشد و این نظم مشهور در تقویم خورشیدی است. به علاوه معمولاً بعد از هر ۳۲ سال (بعضی اوقات بعد از ۲۸ یا ۳۶) یک سال معمولی اضافه می‌شود یعنی ۴ سال متوالی به جای ۳ سال متوالی ۳۶۵ روزه‌است.

منبع ویکی پدیا